Usmeni narativi o metamorfozi čoveka u krticu: jedna slovenska paralela

Sažetak

Brojne varijante etiološkog predanja o pretvaranju čoveka u krticu kao kazna zbog krađe zemlje i krivokletstva sreću se širom slovenskog etnokulturnog areala. Najveća koncentracija ovih narativa prisutna je kod Južnih Slovena. Narativi zabeleženi u Srbiji i Bosni pokazuju visok stepen žanrovske i strukturne konzistentnosti: kazivanje o pretvaranju u krticu ima eksplanatorsku i moralizatorsko-didaktičku funkciju – posredstvom poznate i populaciono veoma rasprostranjene životinjske vrste, oni predočavaju težinu i posledice krivokletstva (prestupnikov sin, skriven ispod zemlje, posle lažnog svedočenja pretvara se u krticu). Za razliku od srpskog, kašupsko predanje varira likove (u rupu, umesto sina, sakriva se sluga) i neke fabulativne elemente, pri čemu prevaru sprečava viša sila – pretvarajući slugu skrivenog pod zemljom u krticu pre obmane. Internacionalni motiv prevare oko međe, čije posledice ostaju vidljive i posle smrti počinilaca, dobio je specifičnu moralizatorsku interpretaciju na Balkanu, ali i na baltičkom primorju, aktivirajući pretežno htonsku i negativnu (život pod zemljom, veza s kultom mrtvih, slepilo i sl.) semantiku u slojevitoj i suštinski ambivalentnoj simbolici krtice, predočavajući, poput starih bestijarijuma i emblemata, tekstom i slikom, odnosno živom rečju (naracijom) i primerom – poznatom životinjom kao dokazom – značaj i vrednost čuvanja drevnih etičkih normi, kako za zajednicu tako i za pojedince.

Ključne riječi: krtica, htonska semantika, etiološko predanje, internacionalni motivi, motiv pretvaranja u krticu, slovenske varijante